Мэдээлэл

/УНШСАНАА ЯРИЛЦАХ НЬ ЯАГААД ЧУХАЛ ВЭ?/

Монсудар хэвлэлийн газраас жил бүр зохион явуулдаг Соён гэгээрлийн өдрүүдийн хүрээнд “Уншсанаа ярилцах нь яагаад чухал вэ?” гэсэн сэдвээр ярилцав. Уг ярилцлагын зочноор утга зохиол судлаач шүүмжлэгч, СУИС-ийн Урлаг судлалын тэнхимийн эрхлэгч, доктор П.Батхуяг, утга зохиол судлаач шүүмжлэгч, МУБИС-ийн Утга зохиолын тэнхимийн багш, доктор Г.Батсуурь нар оролцсон бол Монсудар хэвлэлийн газрын Ерөнхий захирал Р.Энхбат ярилцлагыг хөтлөв.

Энэхүү ярилцлагыг уншигчдын боловсролд зориулж, уран зохиолын шүүмжлэгч судлаачид уншигчдад хэрхэн тусалж чадах, тэдний нийгмийн үүрэг зорилгын талаар түлхүү ойлголттой болохыг зорьсон юм. 

Р.Энхбат: Бид энэхүү арга хэмжээг зохион байгуулахдаа олон нийтийн мэдэх болсон салбарын төлөөллүүдийг урьж, уншигчдын өмнөөс төлөөлөн ярилцахыг хичээдэг. Энэ удаа утга зохиолын судлал шүүмжийн чиглэлээр харьцангуй удаан ажилласан, туршлагатай хоёр зочин оролцож байна. Ингэхэд та хоёрыг утга зохиолын судлаач, шүүмжлэгч гэх юм. Судлал шүүмжлэл хоёрын ялгааг гаргаж өгөх хэрэгтэй байх, эсвэл ингээд цугтаа ойлгогдох ёстой юу. Зөрүү, ялгаа байвал хэлж өгнө үү? 

П.Батхуяг: Өнгөрсөн нийгмийн боловсролын тогтолцоонд утга зохиолын зарим мэргэжилтнүүдийг бэлдэхдээ сонин байдлаар бэлдчихсэн явдал байна. Манайд дан шүүмжлэгч гэдгээр бэлтгэгдэж мэргэшсэн хүн бол байгаагүй. Тодорхой сэдвээр юм уу, уран зохиолын тодорхой хүрээний асуудлуудаар судалгаа хийж байгаад түүнээсээ дамжаад мэргэжлийн чиглэлийн цөөн тооны шүүмж бичсэн хүмүүс байна. Гэхдээ ихэвчлэн судлаач гэдэг нэр нь өмнө нь яваад, “судлаач шүүмжлэгч” гэдгийг нэг зүйл гэж ойлгоод ирчихсэн хандлагын буруу тал бий. Энэ байдал ерээд оны сүүл үеэс хойш ойлголтын хувьд засарсан гэхэд болно. Батсуурь бид хэдийн үеэс зөвхөн уран сайхны шүүмжээр дагнаж утга зохиолын үйл явцыг тодорхойлдог, өнөөгийн Монголын болоод бүс нутгийн утга зохиолд ямар өөрчлөлтүүд гарч байгааг, ямар шинэ төлөөлөгчид гарч байгаа вэ гэдгийг тодорхойлдог, тэр бүтээлүүдэд нь тодорхой хэмжээний үнэлэлт дүгнэлт өгдөг мэргэжлийн шүүмжлэгчдийн төлөөлөл бий болсон. Батсуурь бид хоёрт тодорхой нарийн сэдвээр хийсэн утга зохиол судлалын бүтээл гэж байхгүй. Бид хоёрын номнууд бол сүүлийн үеийн кино, театрын урлаг, утга зохиолын бүтээлүүдэд шүүмжлэгчийн байр сууринаас өгч байгаа үнэлэлт, задлан шинжлэл, тайлбарууд байгаа. 2000 оноос хойш бид утга зохиол судлал, шүүмжлэгчдийн үүрэг, гүйцэтгэлийг ялгаж ойлгож эхэлсэн. Өмнө нь бол энэ мэргэжлээр сурсан хүмүүс судалгаа хийнэ, бас шүүмж бичнэ. Эсвэл шүүмж бичээд судалгаа хийнэ гэсэн хосолмол шинжтэй, хоёр том зүйлийг нэг хүрээнд нь ойлгоод ажиллаж байсан. 

Р.Э: Та хоёрыг шүүмжлэгч гэж үзэх үү, судлаач гэж үзэх үү. Аль байр сууринаас уншигчид харах нь зөв бэ?

П.Б: Би бол шүүмжлэгч.

Г.Б: Би адилхан. Орчуулгын нэг юм байдаг, “критика” гээд орос үгийг шүүмжлэл гээд орчуулаад явчихсан. Тэрнээс болоод шүүмжлэгч гэхээр монгол үгэнд болохоор муу хэлэх утга нь давамгайлах шинжтэй ойлгогддог. 

Р.Э: Миний ойлгож байгаагаар бусад оронд утга зохиолын шүүмжлэгчид голцуу хэвлэл мэдээллийн байгууллагад ажилладаг, шинэ зохиол, бүтээлүүдийг хүмүүст хүргэх талдаа илүү, өөрөөр хэлбэл уншигчдын хамгийн дотно туслагч байдаг юм билээ. Судлаачид харин их дээд сургуулиудад судалгаа шинжилгээний ажил хийх, оюутнуудад ул суурьтай  мэдлэгийг олгодог. Тэгэхээр та бүхний хувьд их сургуульд биш хэвлэл мэдээлэлд ажиллавал илүү дээр биш үү?

П.Б: Ер нь өрнөдийн ч юм уу, тогтсон түгээмэл хандлагыг ажиглахад олонх хүлээн зөвшөөрөгдсөн шүүмжлэгчид хэвлэл мэдээллийн газруудад ажиллаад тухайн газрынхаа хүсэлтээр юм уу, эсвэл хүлээж байгаа үүргийнхээ дагуу шинэ гарч байгаа ном зохиол, телевиз, радио, киноны бүтээлүүдийн талаар шүүмж бичдэг. Манайд тогтсон, явж ирсэн зарчим үүнээс өөр. Ихэнх нь багшлахынхаа хажуугаар шүүмж бичиж байгаа. Манайд өдөр тутмын аль ч хэвлэлд мэргэжлийн шүүмжлэгч байхгүй. Тийм орон тоо байхгүй. 

Р.Э: Тэгэхээр судлаач биш, бас яг шүүмжлэгч ч биш болчих гээд байх шиг?

П.Б: Шүүмжлэгч мөн үү, биш үү гэдгийг тэртээ тэргүй хийсэн бүтээснээр минь тодорхой хүрээнийхэн юм уу, ном соёлын хүрээнийхэн бол мэднэ шүү дээ.

Р.Э: Судлаачид судалгаа шинжилгээний ажил явуулахдаа, үе үеийн уран зохиолын өв сан хөмрөгөөс тухай цаг үеийн нөхцөл байдал, үнэт зүйлд эрэлттэй гэж үзэгдэхээр бүтээлүүдийг дахин гаргаж ирэх, шинээр тайлбарладаг. Жишээлбэл одоогоос 50 жилийн өмнө бичигдсэн хэн нэгэн зохиолчийн үзэл санаа өнөөдөр чухал хэдий ч мартагдсан байж болно шүү дээ. Тэгвэл түүнийг дахин унших хэмжээнд хүргэдэг. Өөрөөр хэлбэл судлаачид тухайн бүтээл гэхээс илүү нийгмийнхээ эрэлт хэрэгцээг боддог. Мэдээж энэ ажил цаг үргэлж явагддаг, суралцаж буй оюутнуудад таниулж хэвлэл мэдээллээр янз бүрээр тайлбар танилцуулга явуулдаг. Судлаачдын хувьд цаг үеийн шүүмжээс илүү даацтай, нийгмийн ач холбогдлыг гаргасан онолын үндэслэлтэй нийтлэл өгүүллэгүүд бичдэг учраас тэд шууд уншигчид руу хандсан үйл ажиллгаа явуулдаггүй. Ингээд үзэхээр уран зохиол судлал гэдэг нийгэм рүү хандсан чухал ач холбогдолтой хүчин зүйл гэж ойлгогдоод байна. Гэтэл шүүмж бол харьцангуй богино хугацаанд, айхтар судалгаа гэхээс илүү шинэ тутам гарсан номуудын талаар уншигчдад хэрэгтэй гэсэн мэдээлэл өгч, уран зохиол уншихад  тусалж дэмжих зорилготой биз?  

Г.Б: Судалгааны эх суурьтай бичсэн шүүмж нь арай даацтай болоод байгаа хандлага ажиглагдаж байна. Жишээлбэл Стивен Хокингийн астрономийн маш их судалгаан дээр гараг ертөнцийн тухай асуудлыг хэнд ч ойлгомжтойгоор бичсэн ном нь дэлхийд алдартай болох жишээтэй. Тэгэхээр өнөөдөр бол судалгааны нэлээд сайн суурьтай байж байж шүүмж бичвэл илүү даацтай болно гэсэн хандлага байна. Энэ хоёрыг хатуу салгах гэвэл төвөгтэй болно. Ямар ч судалгаагүй зөвхөн шүүмж бичнэ гэвэл тэр чинь тийм үнэмшилтэй болж чадахгүй. 

Р.Э: Бид яагаад энэ ярилцлагыг өрнүүлж байгаа юм бэ гэхээр манай уншигчдад ямар нэгэн ном уншихад мэргэжлийн хүмүүсийн туслалцаа хэрэгтэй санагддаг. Өнөөдөр уран зохиолын ном уншаад ойлгохгүй хүмүүс зөндөө. Уран зохиолын сургууль төгсөөд ирж байгаа залуучууд ч мөн адилхан байна. Шүүмж гэхээр зохиолыг сайлж, муулахдаа биш, илүү хүмүүст өгөөжтэй зүйлүүдийг хэлж өгөх тийм л туслалцааны ажил их хэрэгтэй байгаа учраас би энэ рүү гүнзгийрч асуухыг хичээж байна.  

П.Б: Хатуухан хэлэхэд сэтгэгдэл бичигч, мэргэжлийн шүүмжлэгч хоёроо ялгамаар байна. Үүнийг ялгахгүй байгаа учраас таны яриад байгаа үзэл бодол чинь гарч ирдэг. Яагаад утга зохиолын боловсрол юм уу, сургууль төгсөж байгаа хүүхдүүд утга зохиолыг ойлгохгүй байна гэдэг асуудал хувь хүнтэй л холбоотой. Магадгүй энэ олон дотор хэтийдсэн байдлаар утга зохиолыг ойлгож байгаа, сайн боловсорч байгаа залуус зөндөө байгаа. Харин олон уу, цөөн үү гэдэг асуудал гарч ирэх байх.

Р.Э: Өнөөдрийн сэдэв бол “Уншсанаа ярилцах нь яагаад чухал вэ?” гэж байгаа. Уншаад ойлгохгүй байгаа юм чинь уншиж сурсан хүмүүсээр зохиолыг задалж яриулах шаардлага байлгах гэж үзээд байна? 

П.Б: Нэгдүгээрт бид үндэснийхээ утга зохиол руу, үндэснийхээ урлаг руу ханддаг. Нарийн ярьвал орчуулгын уран зохиолоор шүүмж бичдэг мэргэшсэн шүүмжлэгч манайд байхгүй. Мэдээж хэл усны боломжоос болж байна. Цаана нь нарийн мэргэшил шаардсан олон зүйл байгаа. Үнэндээ бид үндэснийхээ утга зохиолын өдөр тутам хэвлэгдэж байгаа энэ олон номыг уншиж барахгүй. Дээрээс нь ид хүчээ авч байгаа, өдөр тутам, долоо хоног тутам шинээр орчуулагдан гарч байгаа номуудыг гүйцэж унших цаг хугацааны болоод оюуны эрх чөлөөний боломж хязгаарлагдмал. Жишээ нь Батсуурь бид хоёрыг тодорхой орчинд, тодорхой хэмжээний санхүүгийн боломжтой нөхцөлд суулгаад танайхаас гаргасан “Арьсан хүрэмтэй Мадонна”-г ч юм уу уншаад мэргэжлийн шүүмж бич гэвэл таны хүсээд байгаа зүйл хэрэгжих боломжтой. 

Р.Э: Уншигчдын хүсээд байгаа...

П.Б: Нэг талдаа бол уншигчид биднээс шаардахгүй байгаа байхгүй юу. Яагаад шаардахгүй байгаа вэ гэхээр яг үнэндээ манай уншигчид танин мэдэхүйнхээ эхний шатанд явж байгаа гэсэн үг. Шинээр нэр нь дуулдаж байгаа энэ зохиолчдын талаар өмнө нь огт сонсоогүй байж байгаад, асар олон шинэ нэрэн дунд амьдарч байна гэсэн үг. Асар олон шинэ нэрэн дунд амьдарч байгаа уншигчид тодорхой хугацааны дараа тэр нэрнүүдэд эрэмбэ тогтоож эхэлнэ. Нэг үгээр бол зохиолуудад эрэмбэ тогтоож эхэлнэ. Өнөөдөр бидний бодит байдал ямар байна гэхээр илүү өөр түвшинд дэлхийн утга зохиолтой танилцах эхнийхээ алхмыг хийж яваа.

Р.Э: Би орчуулгын уран зохиол гэж тусгайлж яриагүй л дээ. Жишээлбэл Монголын уран зохиолын талаар телевизээр ярихгүй байна. Нэг бол муулах эсвэл магтах гэсэн зорилгоор л хааяа нэг ярьж бичихээс цаашгүй. Уран зохиолын хэрэгцээ бидэнд асар их байгааг бодож үзэх ёстой! Уншигчдын уран зохиолын боловсрол ахих тэр боломж, нөхцлийг л би эрж хайж байгаа болохоор та нартай ярилцаж байна?

П.Б: Дээр хэлсэнчлэн уншиж сурах тэр хандлагад суралцаж л яваа ард түмэн. Өнгөрсөн социалист нийгмийн үед сайн уншдаг байсан гэж ярьж байгаа боловч үнэндээ тухайн цаг үеийнхээ хэт үзэл суртал, нийгмийн таалалтай хандлагаараа орчуулагдсан ном зохиолууд нь давамгай байсан. Хэрэв Үндэсний телевиз тийм нэвтрүүлэг хийдэг байгаад бид хоёрыг урих юм бол бид хоёр очно. Тэр хийдэг, хийдэггүй нь программынх нь асуудал шүү дээ. Батхуяг, Батсуурь хоёрын асуудал биш шүү дээ. 

Г.Б: Би жишээлбэл таны яриад байгаа шиг шүүмжийг бичдэг. Москвагийн номын дэлгүүрт бол хамгийн дээр нь “Мировой класс” гэж байгаад Достоевскийг тавиад, хамгийн дор нь “Женский роман” гэж байгаад Донцовагаа тавих гэх мэтчилэн тавиураар нь ялгасан байдаг. Яг энэ тухай “энэ, энэ хүмүүсийн номыг доош нь тавиад уншина уу, байна уу хамаагүй. Харин эд нарыгаа уншвал зүгээр юм” гээд би биччихсэн. Тэрнээсээ болоод харамсалтай нь шүүх дээр л оччихсон болохоос биш. Та уншаагүй л байна л даа. Тэрнээс биш бид хоёр чадлынхаа хэрээр бичээд л байгаа. Түүнийг сонирхдог хүрээндээ мэднэ шүү дээ. 

Харин яг танайхаас орчуулсан юм уу, орчуулгын номон дээр бичсэн юм маш цөөхөн. Жишээ авдаг дурддаг тохиолдол байгаа. Хуучин бол Горькийн сургуульд бодлогоор явж бэлтгэгдэж ирсэн хүмүүс харьцуульсан судалгаа хийдэг байж. Тэр нь сайндаа л Оросын уран зохиолтой өөрийнхийгөө харьцуулах юм уу, Оросын уран зохиолын шүүмжийг бичдэг тийм л байсан. Тэрнээс гадаадын уран зохиолоор бичиж байгаа хүн байхгүй. Өөрийнхийгөө бол бичиж байгаа шүү дээ.

Р.Э: Би болохоор уран зохиол шүүмжлэгч, судлаачид аль болох уншигчдад ойртоосой, та бүхэнтэй хамтраад юу хийж болохыг мэдэх гэсэндээ ярилцъя л гэж энэ ярилцлагыг зохион байгуулж байгаа шүү дээ?

Г.Б: Бүр сууриасаа л явах байх. Жишээлбэл сурах бичиг байна. ЕБС-ийн уран зохиол монгол хэлтэйгээ нийлчихсэн явж байгаа. Тэрний тендэр гээд баахан юм болдог, хүмүүс ордог, авдаг. Тэгээд орсон хүмүүсээсээ, зохиогчийн эрх зэрэг янз бүрийн асуудлаас болоод дэгэн догонтой юм болно. Тэнд хийж байгаа хүмүүсийг буруутгаж байгаа юм биш, бид хоёр орлоо ч гэсэн адилхан тийм л юм болох байх л даа. Гэхдээ нэг талаасаа шат шатандаа анхаараад явмаар байгаа юм. Нөгөө талаасаа бид ерөөсөө прагматик философийг шүтсэнд байгаа юм бишүү. Тийм учраас яаж баяжих вэ гэдэг ном, нэг роман хоёр байж байх юм бол яаж мөнгөтэй болох вэ гэдэг номыг нь сонгож авдаг тийм эрин үе байна. Үүнийг ялгаж салгаад бүр арван жилийн сургуулиас, багаас нь уран зохиолд дуртай болгох нь чухал. 

Р.Э: ЕБС-д хэл уран зохиолын хичээл дээр олон ном унших бус, хэлний мэдрэмжтэй, уран зохиолыг зажилж уншуулах, амтыг нь авахуулах явдал чухал гэж боддог. Тиймээс ч энэ хоёр хичээлийн хамтад нь уялдуулж заах хэрэгтэй. Нэг ч зохиолын задаргаа ярьдаггүй, зохиолчийн тухай хэдэн үг төрсөн, үхсэн он сар, зохиолын эерэг сөрөг баатар гэх мэтчилэн маш өнгөц хэлбэрээр хэл, уран зохиолын хичээл явагдаж байна. Тэгэхээр бид одоо яах  ёстой вэ?

П.Б: ЕБС-иудын монгол хэл, уран зохиолын багш нарын заах арга хоцрогдсон. Сурах бичигт сонголт хийж байгаа зохиолууд нь нэг үеэ бодвол арай дэвшилттэй байгаа. Сүүлийн хэдэн жил хэвлэгдэж гарсан уран зохиолын шинэ сурах бичгүүд арай нэг өөр. Ядаж “Хувирал” туужийн тухай, П.Сартрын “Хана” зохиолын тухай гэх мэтчилэн ертөнцийн уран зохиолын өөр нэг чиг хандлагуудын тухай зохиолууд оруулсан байгаа. Үндэсний утга зохиолоос гэхэд л Л.Өлзийтөгсийн “Аквариум”-ыг оруулсан байгаа юм. Гэтэл манайд ЕБС-ийн бүх багш нар дотор “Аквариум” гэдэг өгүүллэгийг дидактикийн ямар үндэслэлээр, ямар шинэ аргаар заах вэ гэдгээ огт ойлгоогүй буюу ямар ч заах аргагүй явж байгаа бүхэл бүтэн хэдэн үеийн багш нар бий болчихсон. Энэ асуудлыг өөрчлөх арга зам бол багш нарыг давтан боловсруулах, сургалтын системийг шинэчлэх шаардлагатай. Нэг үгээр бол өнөөдрийн бид нарын сонирхож уншаад байгаа зохиолуудыг тэр багш нар ойлгодог. Ойлгодгийнхоо хэмжээгээр тэдгээр зохиолыг задлан шинжлэх арга зүйг мэддэг, тэр арга зүйгээ ямар аргаар, яаж заах вэ гэдгээ мэддэг байх нь чухал. 

Р.Э: Их дээд сургуулиуд оюутнуудад үүнийг заадаг юм уу, үгүй юм уу. Заадаггүй учраас л их дээд сургууль төгсчихөөд зохиолыг үйл явдлаар л төсөөлсөөр байна, Зохиол бүтээл хүнд ойлгогдож шингэх учиртай. Тэгж байж тэр хүнд нөлөөлдөг юм биш үү?

П.Б: Шулуухан ярихад заадаггүй. Ярьвал асар олон зүйлийн тухай ярьж болох асуудал. Ерээд оноос хойш бид хэлбэрийн хувьд шинэчлэл хийлээ гэж яриад байснаас биш багш нараа орхичихсон. Би ийм санал дэвшүүлдэг, өмнө бэлтгэгдсэн уран зохиолын багш нарыг дахиж бэлдэх шаардлагатай. Арай нэг арга зүй гадарладаг ч юм уу, эсвэл заах аргын өөрийн гэсэн шинэлэг арга барилтай багш нар нэг үеэ бодвол их, дээд сургуулиудад олон болсон. Энэ багш нарыг сургалтад хамруулаад сурах бичигт орсон, шинэ хандлагатай зохиолуудыг ямар аргаар, яаж заах юм. Уран зохиол судлал шинжлэлийн, уран зохиол заах аргын орчин үеийн ямар аргууд байгаа юм гэдгийг дахин давтан сургах шаардлага үүссэн. 

Г.Б: Багш бэлтгэх сургуульд ажилладгийн хувьд би нэг юм хэлье. Жишээлбэл би задлал хийлгээд семинар хийлгэдэг. Хүүхдүүд өөрийнхөө хэмжээнд задлаад явдаг. Гэтэл ЕБС-д бүр шарласан дэвтрийн хуудаснаас хичээлээ заадаг багш нар байгаа. Олон жил түүгээрээ явчихсан. Өөрчлөгддөггүй. 2014 онд байх аа, шилэн байшин бариад Багшийн мэргэжил дээшлүүлэх институт байгуулсан шүү дээ. Тэгээд тав таван жилээр нь авчраад хичээл ном оруулдаг. Гэлээ ч гэсэн ЕБС-ийн багш нарын ажиллаж байгаа орчин нь их төвөгтэй байдаг шиг байгаа юм. Нэг зохиол дээр сэтгэл гаргаад, яг түүнтэй зууралдаад ажиллах гэхээр 40 минутад амждаггүй, тэгээд тухайг нь яриад л гараад явдаг. Бас үнэхээр хүүхдэд юм сургасан уу гэдгээрээ биш, бичиг цаас үзүүлж ажлаа дүгнүүлдэг. Тэгэхээр энэ бол бүхэл бүтэн системийн тухай асуудал. Гэхдээ сэтгэл гаргаад уран зохиолд хүүхдийг дуртай болгоё гээд явахад ганц хүн ч ганцдаггүй л юм байна лээ. Тийм учраас ажиллаж байгаа хүмүүсийн сэтгэлээс шалтгаалах байх. 

П.Б: Асуудлын гүн рүү орох юм бол нэгдүгээрт, нийтийн боловсролын түвшин унасан нь ойлгомжтой. Хоёрдугаарт, ЕБС-ийн багш нарт бид буруу өгч чадахгүй байгаа юм. Яагаад чадахгүй байна вэ гэхээр тодорхой жишээ ярья. Есдүгээр сарын 1-нээс хойш хичээл сургууль эхлээд даруй гурван сар болж байна. Энэ хугацаанд монгол хэл, уран зохиолын нэг ч багш, монгол хэл, уран зохиолын хичээл үзэж байгаа нэг ч сурагч сурах бичиггүй байгаа. Хуучин сурах бичгүүдийг нь шинэчилж хэвлэнэ гэж хэлээд устгал хийчихсэн. Ямар олон монгол хэл, уран зохиолын болоод үндэсний хэл бичгийн номуудыг гаргаад устгачихсан байсныг та нар фэйсбүүкээс хараа л байлгүй.  Тэгсэн мөртлөө шинэ номоо тавьж өгөөгүй. Сурах бичиггүй сурагч, багшийн номгүй багш хоёр уран зохиолыг тэгээд яаж заах вэ? Энэ бол манай төрийн л байгаа царай. 

Үндсэндээ боловсролыг хорин хэдэн жил хоёрдугаарт тавьж эхэлсэн. Бүр гуравт ч тавьсан байж магадгүй. Тэр тусмаа үндэсний хэл, утга зохиолын боловсролыг бүр хаясан. Та бод л доо, 120 эцэг эхээс та хүүхдэдээ ямар боловсрол эзэмшүүлэх вэ гэсэн санал асуулга авахад 97 хувь нь математик суурьтай боловсрол олгоно гэсэн байхгүй юу. Тэгэхээр мэдээж эцэг эхийн хандлага ч тэр, суралцаж байгаа хүүхдүүдийн хандлага ч тэр багш нарын идэвхэд маш их нөлөөлж байгаа. Хувийн сургуулиудад л гэхэд математикийн багшийг 2 сая төгрөгөөр үнэлчихээд монгол хэл, уран зохиолын багшийг 800 мянган төгрөгөөр цалинжуулж байгаа. Энэ чинь асуудал. Тэгэхээр 800 мянган төгрөгийн цалин авсан багшийн идэвх, 2 сая төгрөгний цалин авч байгаа багш хоёрын идэвх газар, тэнгэр шиг байхаас өөр ямар ч арга байхгүй. Цалин бол нэг талдаа асуудал биш. Явсаар байгаад бодлого дээр л очиж байгаа юм.

Р.Э: Бид төр засаг болохгүй байна гэж үнэнийг хэлж байгаа ч асуудлыг задгай хэвээр үлдээгээд байж боломгүй. Үүнд бид яг ямар бодолтой, та хоёр яг ямар бодолтой юм бэ гэдгээ ярих юм бол магадгүй олон нийт дэмжих арга зам олдох байх. Жишээлбэл, монгол хэл, уран зохиол хоёрыг нэгтгэлээ гэсэн маргааны тухай. Гэхдээ хэн нь яг ямар үзэл баримтлалтай юм бэ гээд тодорхой мэдье гэхээр тоймтой яриа өрнөдөггүй. 

Г.Б: Сурах бичгийн асуудал байна. Мөн багш нарын чухал ач холбогдол өгдөг юм нь цагийн асуудал байхгүй юу. Тэр нь юу гэхээр монгол хэлний хичээл олон цагтай, уран зохиол нь цөөхөн цагтай ч гэх юм уу. Үүнээс болж маргаан гардаг. Хуучин бол уран зохиол тусгай хичээл гэж явдаг байсан. Тэр нь одоо монгол хэлтэйгээ нийлж ордог болсныг эсэргүүцэж байгаа юм.

Энэ хоёр хичээл нийлэхээр авиа зүй, үг зүй, өгүүлбэр зүйгээр задлах гээд монгол хэлний тал нь давамгайлаад явчихдаг. Нэг өгүүлбэр байлаа гэхэд тэр өгүүлбэрийг гишүүдээр зураад, дотор нь мөч мөчөөр нь салгаж задлах, бүр авиагаар нь задлахдаа ач холбогдол өгөөд явчихдаг. Тэгэхээр унших цаг нь бага болоод тэрнээс болж л маргаан гараад байгаа шүү дээ. 

Р.Э: Жишээлбэл Германы боловсролын систем энэ хоёрыг нэгтгэж заасан нь хамаагүй чухал юм байна, хамаагүй үр дүнтэй юм байна гэх үзэлтэй байдаг? 

Г.Б: Манайх Герман шиг сонгодог утгаар нь хэрэгжүүлж чадахгүй. Тэгэхээр миний ойлгож байгаагаар бол салгасан нь дээр. 

П.Б: Би бол арай өөр байр суурьтай байна. Би хандлагыг өөрчлөх шаардлагатай гэж үздэг. Батсуурийн сургуульд бол монгол хэл, уран зохиол гээд монгол хэл нь өмнөө байгаа юм. Тэнд сурч байгаа хүн үзэж, судалж байгаа 120 кредитийн 70 орчим хувьд нь монгол хэл үзэж байгаа юм. Үлдсэн гуч, дөчин хувь нь уран зохиолын боловсрол байдаг байхгүй юу. Би монгол хэлний багш нарт, монгол хэлний амбицтай докторуудад “та нарын бэлтгэж гаргаад байгаа багш нар өгүүлбэрийн гишүүдийг ялгаж зурдаг мөртлөө өргөдөл бичиж чадахгүй багш нар төгсөж байна” гэж хэлдэг. Өгүүлбэрийн гишүүд хэзээ хаана хэрэгтэй юм бэ, хүний амьдралд?

Би бол үүнийг эргүүлье гээд байгаа юм. Хэрэвзээ бид нар зөв гольдрол руугаа явъя гэж бодож байгаа бол уран зохиолын багш нь өмнөө байх ёстой. Уран зохиол, монгол хэлний багш гэж. Тэгж байж таны хүсээд байгаа юм уу, ерөнхийдөө нийгмийн хүсээд байгаа утга зохиолыг ойлгодог хүмүүс бий болох суурь тавигдана. Хэл бол утга зохиолыг ойлгоход хэл өөрөө юу юм бэ? Түлхүүр нь шүү дээ. Тэгэхэд манайхан эхлээд түлхүүр, багаж баахан заачихаад дараа нь машин авчраад нөгөө багажаараа энэ машиныг янзал гээд байгаа юм. Уг нь эхлээд машиныг нь заамаар байгаа байхгүй юу. 

Р.Э: Нэг, хоёрдугаар ангийн сурах бичгээс харахад нөгөө л “Хэнз хурга”, нөгөө л “Эгч үнээ саав” гээд эхүүд яг хэвээрээ байна лээ. Гуч, дөчин жил болоход тухайн хичээлийн унших материалууд хадчихсан юм шиг ер өөрчлөгддөггүй. Хүүхдүүдийн хэрэгцээтэй унших материал маш цөөн. Хэл гэдэг чинь хоёр талтай. Нэг талаар зөв бичих ёстой, зүй тогтлыг нь ойлгож бичих ёстой. Нөгөө талаар хэл агуулгыг илэрхийлнэ. Тэгэхээр энэ хоёр хичээл чинь хамт ороод нэг нэгийгээ дэмжих маягаар явагдах юм бол илүү үр дүнтэй юм биш үү. Миний ойлгож байгаагаар Монголд хүүхдэд зориулсан унших материал байхгүй учраас монгол хэлний хичээл уйтгартай явагддаг юм биш үү. Яагаад хүүхэд зориулсан олигтойхон юм бичдэг хүн гарч ирдэггүй юм бэ? Ийм юм хийх гээд явж байгааг нь төр засгаас дэмжмээр байна. 

П.Б: Наад зах нь арай дэвшилттэй байсан унших бичгийн хичээл одоо байхгүй. Тэгэхээр л дэмжих, туслах гэдэг чинь харьцангуй бодлогын түвшинд хэрэгжих ёстой болоод байгаа юм. Боловсролын эрх бүхий дээд байгууллага ч юм уу төр захиргааны түвшинд тэр бодлого боловсорч байж хэрэгжих ёстой. Яаманд бодлого боловсруулах чадвартай залуучуудыг оруулах хэрэгтэй. Жишээлбэл, Батхуяг, Батсуурь хоёрыг оруулбал байдал арай дээр болно. Гэтэл бид хоёр ажлаа хийгээд, хичээлээ заагаад л явж байгаа шүү дээ. Яг үнэндээ социализмд нэг давуу зүйл байсан нь боловсон хүчний бодлого ямар нэг хэмжээгээр хэрэгжиж байсан. Ардчиллын дампуурлын хамгийн гол шалтгаан юу гээч? Монголчууд боловсон хүчнийхээ бодлогыг алдсанаас бүх түвшинд бодлогын хямралд орсон. Яамнаас уран зохиолын боловсролтой хүнийг чихдээд гаргаад ирье гэсэн ч чих олдохгүй. 

Р.Э: Бодлогын хямралд орсныг хүн бүхэн мэдэж байгаа. Тэгэхээр яах вэ гэдгийг ярих цаг болоод байна л даа?

П.Б: Яах вэ гэдгийг бид нар зөндөө хэлдэг. Монгол хэл, уран зохиолын сургалтын талаар бичиж байгаа цуврал шүүмжүүд монгол хэл уран зохиолын багш нарт их хүрдэг. Багш нар маш их дэмждэг. Тэгсэн хэрнээ багш нарын хүсээд байгаа зүйлийг бодлого болгоод хэрэгжүүлэх л түвшний асуудал гажуудсан юм уу, системийн хувьд дампуурсан. Тиймээс өнөөдөр ямар нэгэн тодорхой зүйлийг гаргаж хэлдэг боловч хэрэгжих түвшинд хүрч очдоггүй болохоор үнэндээ заримдаа цөхөрдөг. 

Жишээ нь хүүхдүүдийг уншиж сургахын тулд яах ёстой вэ гэдэг арга зүйн зөвлөмж ч юмуу байх ёстой гэж үзээд байдаг. Ерөөсөө тийм биш. Хамгийн гол зүйл бол нийтийн боловсрол буюу эцэг эхчүүдийн боловсролыг жаахан додомдоод өгчихөд хүссэн хүсээгүй унших дадалд суралцах байхгүй юу. 

Р.Э: Эцэг эхчүүдтэй бид нар ярьдаг л даа. Эцэг эхчүүд бол хамаг л сайн сайхнаа хүүхдүүддээ зориулахаас өөр яах юм бэ. Гол нь тэд яг яах учраа мэддэггүй байхгүй юу?

П.Б: Сонголт байхгүй учраас, тэдэнд өөрсдөд нь сонгох боловсрол байхгүй учраас... Бий болгохын тулд нийтийн боловсролыг системийн хувьд эргүүлэх шаардлагатай. Түүнд таны ярьсанчлан олон нийтийн мэдээллийн хэрэгслийн үүрэг оролцоо үнэхээр чухал. Та нарын хүсээд байгаа зүйл чинь миний хэлээд байгаа уран зохиолын хичээлийг заах сонирхолтой арга л байхгүй юу. Жишээлбэл тухайн сурагч зохиол уншчихаад аль нэг дүрийн өмнөөс өдрийн тэмдэглэл бичдэг болох. Энэ бол дидактик байхгүй юу. Багш нь сурагчдаа чи энэ дүрийн өмнөөс өөрөө хэрхэн хувирч байгаагаа бичээдэх гэдэг бол аргын тухай асуудал байхгүй юу. Тэгэхээр ЕБС-ийн багш нарын заах аргыг шинэчлэх тодорхой төсөл юм уу хэрэгжүүлж байж дараа нь уншигчддаас, хүүхдүүдээсээ уран зохиолын тухайг нь ярих юм уу, мөн чанарыг нь ярих юм уу, үзэл санааг ярих юм уу, үйл явдлыг ярих юм уу гэдгийг асууж болно.

Г.Б: Боловсролоор бол маш их тоглосон шүү дээ. Хамгийн анх миний санаж байгаагаар Данийн боловсролын “Данида” гээд төсөл орж ирсэн, тэгээд дараа нь Соросын сангийн “Багш 2005”, “Сургууль 2001” гээд хоёр том төсөл орж ирсэн. Тэгээд “Жайка”, “Койка” гээд Япон, Солонгосын байгууллага, Английн, Японы Хүүхдийг ивээх сангууд, хамгийн сүүлийнх нь Кембрижийн боловсрол гээд нэг юм орж ирсэн. Ингээд дөрвөн жил тутам сайд солигдохоороо нэг шинэ юм гаргаж ирж самраад байдаг. Боловсролын бодлого тогтвортой явахгүй болохоор тогтвортой үр дүн гарахгүй байгаа байхгүй юу. Муу ч гэсэн тогтвортой хөтөлбөртэй байвал нэг үр дүн гарна. 

П.Б: Өнөөдрийн энэ ярилцлагыг би уншсанаа ярилцах л гэж ойлгосон. Нэг үгээр бол хүн уншсан зүйлийнхээ тухайд ярих юм байна гэж бодсон. Тэгэхээр би уншсан зүйлийнхээ тухай юу ярих вэ л гэж бодсоноос биш уран зохиолын заах арга яах, ийх вэ гэж үнэндээ бодсонгүй. Гэхдээ ярих асуудал зайлшгүй мөн. Н.Болормаа гээд сайд байх үед би нэг ил захидал бичсэн юм аа. Бараг арваад жилийн өмнө л дөө. Монгол хэл, уран зохиолын хичээлээ хамтад нь ордог болъё. Уран зохиол дээрээ суурилсан хэлнийхээ хичээлийг явуулъя гэсэн утгатай. Мэдээж хариу өгөөгүй л дээ. Арван хэдэн жилийн өмнө мэргэжлийн хүмүүс тодорхой хэмжээнд дуугараад байсан байхгүй юу. Түүнийг хүлээж аваад ажил хэрэг болгосон бол бид асуудлыг арай өөр түвшинд ярих боломжтой байсан. Ер нь уран зохиолыг уран сайхны түвшинд задлан шинжилдэг, тухай биш үзэл санаа юм уу мөн чанарыг ярьдаг тийм ирээдүйг бид яаж бэлтгэх вэ гэдэг асуудал өнөөдөр хамгийн чухал болоод байгаа. Мэдээж мэргэжлийн хүмүүс бидний үүрэг оролцоо хэрэгтэй, түвшин түвшиндээ ажиллаж байгаа багш нарын үүрэг оролцоо бүр хамгаас чухал. Үүний цаана бас нэг чухал асуудал бий. Түрүүний Батсуурийн хэлдгээр энэ дэлхий ертөнцийн хүмүүсийн хандлагаас уран зохиол хоёрдугаарт тавигдчихсан шүү дээ. 

Р.Э: Хүмүүс одоохондоо ном уншаад хэрэггүй юм шиг санагдлаа. Яагаад гэхээр ном уншаад ойлгохгүй. Ном уншаад ойлгосон хүмүүс нь ном унших гэж байгаа хүмүүст тэр номын тухай ярьж өгвөл илүү дэвшилт гарна. Ийм замаар хүмүүс уран зохиолыг ойлгох, тэгж байж номын амтанд орохгүй бол ном гэхээр л буянтай ажил гээд шүтдэг хэрнээ уншдаггүй, уншаад ойлгодоггүй. Тэгэхээр уншсан номоо ойлгодог болохын тулд та бид уншсанаа ярьдаг байх хэрэгтэй гэх гээд байна?

П.Б: Нүүрэн дээр чинь магтаж байгаа юм биш, танайхаас өөр Соён гэгээрлийн өдрүүд зохион байгуулж байгаа газар алга. Үндэсний хэмжээнд харьцангуй хөрөнгө чинээтэй болсон хэвлэлийн газрууд байна шүү дээ. Тэр газрууд ийм арга хэмжээг та нар шиг улиралдаа нэг ч юмуу, жилдээ нэг зохион байгуулдаг бол магадгүй ирээдүйн иргэдийн маань сэтгэхүй, боловсрол, утга зохиолыг ойлгох ойлголт, утга зохиолоор дамжуулаад амьдрал, хүний оршихуйг ойлгох ойлголтод  тодорхой хэмжээгээр ахиц өөрчлөлт гарна. Шопенгауэр аль 19-р зууны үед “Фаустыг мэдээж бүгд ойлгодоггүй. Гэхдээ ойлгосон хүмүүсийнхээ ярьснаас ойлгодог” гэж хэлсэн байдаг. Үнэнийг хэлэхэд манай үндэстний сэхээтнүүдийн олонх нь үндэстний сэхээтэн биш болчихсон байхгүй юу. Эсвэл Германаас хэдэн ном уншаад ирсэн, эсвэл Англиас арван ном чээжлээд ирсэн, эсвэл Оросод сурж байхдаа ч юм уу хорь, гучин номын зах зух сэжүүрээс ойлгоод ирсэн. Тэгээд ирээд ярихаараа дандаа Германы үүднээс юм уу Английн үүднээс, эсвэл Оросын үзэл санаа, хандлагын үүднээс ярьдаг. Зарим хүн монгол ухаан байхгүй гэж ярьдаг, магад ч үгүй. Гэхдээ бидэнд хэв шинж гэж бий. Тэр үүднээсээ аливаа зохиолд ханддаг, тийм үндэстний сэхээтнийг бэлтгэхийн тулд энэ мэт ажлуудыг хийх хэрэгтэй. Тийм учраас би өнөөдөр энд зорьж ирсэн. 

Сүүлийн үед миний ширээн дээр илүү угсаатны зүйн чиглэлийн, археологийн чиглэлийн номууд байгаа. Уран зохиолыг сүүлийн үед бараг уншихаа байж байна. Надад тодорхой хэмжээнд ойлгосон утга зохиолоо язгуур хөдөлшгүй зүйл дээрээ суурилж ярих тийм хэрэгцээ шаардлага гараад байна. Мэдээж би гадны боловсролыг муу эсвэл буруу гэж хэлээгүй. Тэр маш хэрэгтэй. Гэхдээ бид нар хөрсөн дээрээ ярьж баймаар байна. 

Р.Э: Түрүүн асууя гэж бодож байсан юм аа. Сайн уран зохиол унших ёстой юм уу, монгол уран зохиол унших ёстой юм уу?

П.Б: Би бол эхлээд уншиж сурах хэрэгтэй гэж бодож байна. Дараа нь үнэлнэ. Гэхдээ бид энэ эрх чөлөөт нийгэмд хүний уншихыг зааварчлах гээд байна. Тодорхой оюун санааны хөгжлийн түвшинд хүн хэн нэгнээр зааварчлагдсан, зааварчлагдаагүй өөрөө хэнийг, юуг унших вэ гэдэг сонголтоо хийдэг. 

Р.Э: Энэ удаагийн Соён гэгээрлийн өдрүүд “Насанд хүрэх” гэдэг сэдвээр явж байгаа. Бид нар насанд хүрэхэд, хувь хүн болж төлөвшихөд уран зохиолын ач холбогдлыг өргөж өгөх санаатай байна. Бидний орчуулан гаргасан зохиолууд дотор насанд хүрэх асуудлыг хөндсөн олон зохиол байгаа юм. Ийм зохиол гэвэл монгол зохиолуудаас юуг санал болгож болох вэ?

Г.Б: Одоо угаасаа текстийг их чухалчилдаг цаг үе болчихоод байна л даа. Текст дангаараа оршоод бүрэн утгаа илэрхийлж чадахгүй. Нэг зохиол байгаад түүнийг дагаж гарсан олон янзын тайлал, тайлбаруудтай хамт явж байж бүрэн бүтэн болдог гэсэн ойлголт байна. Тийм учраас та хоёрын хэлж байгаа тайлбарлаж ярих гэдэг их чухал. Төлөвшлийн утга зохиолын хувьд угаасаа бүр багаас нь явдаг шүү дээ. Оросууд жишээлбэл өөрсдийгөө баавгайнаас үүссэн гэж тотемчилж үздэг учраас “Маша, Баавгай хоёр” гээд хүүхдүүддээ зориулаад баавгайг нь ойр дотно маягаар хийгээд явж байх жишээтэй. Манайд болохоор бэлэн “Гэсэр”, “Жангар” ч юм уу “Нууц товчоо” гээд байж байна. Гэтэл дөнгөж сая л нэг хүүхэлдэйн кино хийв үү дээ. Уг нь “Гэсэр”, “Жангар”-аар хийх юм бол монгол хүүхдүүдийн төлөвшилд хэрэгтэй. Би ЕБС-ийн хичээлүүдийг мэдлэгтэй болгох хичээл, хүн болгох хичээл гэж хоёр хуваах боломжтой гэж боддог. Уран зохиол, дуу хөгжим, биеийн тамир, зураг хичээлүүд нь хүн болох, математик, биологи, хими, физикийн хичээлүүд нь мэдлэгтэй болоход нь харьцангуй хэрэг болох хичээлүүд.  Хүн болгох хичээлүүд дотроос уран зохиол бол хүний төлөвшилд хамгийн буурьтайгаар нөлөөлөх боломжтой. 

Р.Э: Өнөөдөр насанд хүрээгүй хөгширч байгаа хүмүүс их. Насанд хүрэх гээд ярихаар хүмүүс их сонирхож байна. Гэхдээ энэ сэдэв тас хөлдүү сэдэв бололтой. Гэсгээхгүй л бол юу яриад байгаа юм бол гээд гайхаад байна?

П.Б: Би насанд хүрэх, хүрэхгүйн заагийг уран зохиолтой холбохоос илүү хүн, нийгмийн харьцаатай нь илүү холбох ёстой гэж бодож байна. Уран зохиол хүнийг насанд хүргэдэг багаж юм уу, зэвсэг биш. Дээрээс нь насанд хүрээгүй уран зохиолтой үндэстэн ч зөндөө байна. Тийм үндэстнүүдтэй харьцуулах юм бол монгол хэлт утга зохиол насанд хүрчихсэн утга зохиол байхгүй юу. “Нууц товчоо” ч юм уу, “Гэсэр”, “Жангар”, ХХ зууны Сэнгийн Эрдэнээс авахуулаад хүлээн зөвшөөрөгдөхүйц шилдэг зохиолчдоороо бодох юм бол бид харьцангуй насанд хүрсэн утга зохиолтой. Харин утга зохиол хүнийг насанд хүргэдэг урлаг гэж ойлговол хамгийн буруу ойлголт болно. 

Р.Э: Би мэдээж биологийн хувьд насанд хүрэх тухай яриагүй. Амьдралд тохиолдох ямар нэгэн шийдвэрийг өөрийнхөөрөө гаргаж чаддаггүй, өөрийгөө аваад явчих сэтгэлийн болон бодлын тэнхээгүй, бусдын жишгээр амьдардаг хүмүүсийг насанд хүрээгүй гэдэг. Өнөөдөр бидэнд уран зохиолоос илүү хүмүүсийн төлөвшилд нөлөөлөх хүчин зүйл харагдахгүй байна. Тийм учраас шилдгийн шилдэг зохиолуудыг орчуулж гаргаж байгаа.  Үүний тулд та бүхэнтэй хамтарч ажиллах хүсэлттэй байгаа юм? 

П.Б: Мэдээж хэрэг уран зохиолын нийгмийн үүргийг үгүйсгэх гээгүй. Бидний нийгмийн харилцаанд хүн оюун санааны хувьд насанд хүрэхэд гэр бүлийн орчин хамгийн чухал. Уран зохиолоор хүн төлөвших нь ойлгомжтой. Хамгийн гол нь эхлээд бидний хийх ёстой зүйлийн эхлэл, үндэс язгуур нь юу вэ гэвэл гэр бүл. Хүний оюун санааны хувьд насанд хүрэх тэр асуудлуудыг ярьсан нь илүү дээр.

Р.Э: Өнөөдөр ёс суртахууны хэм хэмжээг олж авахад уран зохиолоос өөр хань болох юм байхгүй байна гэж харсан хэрэг шүү дээ. Өөрөөр хэлбэл ямар нэг чиг баримжаа хүмүүст алга байна. Тийм учраас уншсанаа ярилцъя гээд байгаа юм?

П.Б: Жишээ нь танайхаас хэвлэгдэж гарсан Виржиниа Вүүлфийн “Өөрийн гэсэн өрөө” гэдэг эсээ зохиол байна. Дэлхийн утга зохиолд эмэгтэйчүүдийн дуу хоолойг ямар түвшинд ямар байгаа юм бэ гэдгийг баримтат эсээгээр илэрхийлсэн. Энэ номыг би уншвал илүү мэргэжлийн түвшний мэдээллийг ч юм уу олоод авчихна. Гэтэл ЕБС-ийн 10-р ангийн Цэрмаа уншаад юу ч ойлгохгүй. Харин “Арьсан хүрэмтэй Мадонна”-г уншвал ойлгоно. 

Хүн гэдэг амьтан чинь өсөн өндийх цагаасаа эхлээд тодорхой утга зохиолын суурьтай байх хэрэгтэй. Үлгэрээс эхлэх хэрэгтэй. Тэгж байж утга зохиолыг унших хэмжээнд хүн насанд хүрнэ. Би бол яг мэдэж байна, та монгол ардын таван үлгэр мэдэхгүй л байхгүй юу? 

Р.Э: Гаднаас нь тэгж харагдаж байна уу? Тэгж ярих юм бол дээр нь би нэг ч дууны үг  мэдэхгүй. Гэхдээ манай хэвлэлийн газраас орой болгон хүүхэддээ уншиж өгөх өдөр бүр хүүхдэдээ уншиж өгөх “365 үдэш” гэдэг номыг санаачилж гаргасан. Тэгсэн чинь эцэг эхчүүд нөгөө номоо хүүхдээсээ нууж байна. Яасан гэхээр “ядаргаатай, энийгээ бариад хүн суулгадаггүй” гэж байгаа юм?

П.Б: Манай найзын хүүхэд үлгэрийн ном авахуулаад түүнийгээ гурван удаа яриулчихаад өөрөө чээжлээд аавдаа ярьж өгч байна гэж байна. Энэ л алхмууд чухал юм. Магадгүй аавдаа үлгэр ярьж өгч байгаа тэр хүүхэд хожим оюун санааны хувьд насанд хүрнэ, уншсанаа задлан шинжилдэг тийм хэмжээний хүн болж өснө. 

Р.Э: Зохиолч хүн гэж яг ямар хүнийг хэлдэг юм бэ. Зохиолч хүн бусдаас юугаараа ялгаатай, ямар онцлогтой хүн гэж та хоёр ойлгодог вэ?

П.Б: Минийхээр бол зохиолч хүн гурван зүйлийн өмнө хариуцлага хүлээх шаардлагатай. Нэгдүгээрт, эх хэлнийхээ өмнө хариуцлага хүлээнэ. Жинхэнэ уран зохиол гэж юу вэ гэвэл эх хэлнийхээ өмнө хариуцлага хүлээдгээ мэдэрч бичсэн зохиолчийн зохиол юм. Хоёрдугаарт, улс үндэстнийхээ язгуур түүх, соёл, өв уламжлалын өмнө хариуцлага хүлээх шаардлагатай. Жишээ нь “Хаан би та та нарын асуудлыг шийдвэрлэнэ” гэж бичиж байгаа түүхэн романчийн зохиолыг юу гэж үзэх нь ойлгомжтой. Гуравт, өнөөдрийн монголчуудын хүрсэн оюун санаа, сэтгэлгээний түвшинг доош нь чангаах биш дээш нь авч явахыг эрмэлзэх ёстой.

Г.Б: Буурьтай төрөл гэгддэг роман их уншигдаж байна. Өнгөрсөн цагаас илүү өнөөдөр, бас ирээдүйн дүр зураг ямархуу байх вэ гэдгийг романд түлхүү бичих нь зөв. Миний эх хэл бол миний эх орон гэж хэлсэн зохиолчид байдаг. Хэлний асуудал бол мэдээж чухал.

Р.Э: Жинхэнэ зохиолч хүн өөрөөсөө ичихгүй байх ёстой юм шиг. Хамгийн сайн зохиолчид бол өөрөөсөө, хийж байгаагаасаа ичихгүйгээр өөрийгөө нүцгэлж үнэнээ бичдэг. Тухайлбал Достоевскийн “Газар дороос бичсэн тэмдэглэл”, Кнут Хамсуны “Өлсгөлөн” зохиолууд байна. Монголын зохиолчдыг харахаар тийм биш, өөрийгөө товойлгох, авьяасаа гайхуулах, илүү үнэлүүлэх гэсэн хандлага ажиглагддаг?

П.Б: Манайд харин ичихээ мэдэхгүй зохиолчид олон байна. Үндэсний утга зохиолд заавал ичгүүр байх ёстой. Ичгүүргүй утга зохиол гэж дэлхийд нэг ч байгаагүй. Харин ичгүүргүй бичдэг зохиолч гэж байж болно. Достоевский явж явж хамгийн их ичдэг байсан зохиолч. Ичсэн сэтгэлээсээ болж бичдэг байсан зохиолч.

Р.Э: Та бүхэнд баярлалаа!